Kwenziwe isikhumbuzo senduna yaMaNdebele, uMnu. Albert Zwelithini Gumede, ngoLwesine kwele South Africa.
Bekukhanya usizi ebantwini akade bekumbuthano lo. Abatsha labadala, abakwele South Africa labe Zimbabwe bonke bachaze umuyi njengendoda ebizimele ngokomnotho njalo ebinakakela abahluphekayo labadinga usizo kuye.
Omunye wabadala bebandla leMthwakazi Liberation Front, uMnu. Duncan Dlamini, uchaze umuyi njengomthunzi obuvikela abanengi beZimbabawe kwele South Africa.
Kanti-ke uthi bekuliphupho lakhe elikhulu ukubona isizwe sikaMthwakazi sesibuyele enhlalweni yakudala.
“Engakalali bengilaye emini saxoxaxoxa ngisithi hayi manje kuyathiwani njengoba kwathiwa vele ilizwe leli asisoze silithathe, wathi hayi asisoze silithathe ngokuphazima kwelihlo, kuzathatha isikhathi … Nduna yami hamba kuhle.”
Omela ibandla leMDC Alliance kwele South Africa, uMnu. Austin Moyo, uthe kunengi okufanele kufundwe yizizalwane zeZimbabwe empilweni kamuyi.
“UGumede ubengumuntu obheke kakhulu abantu beZimbabwe lapha ebakhulumela lokuthi izinto zabo zilunge. Manje njengoba esehambilenje siphatheke kabi kakhulu ngoba ubesanda kubuyale kwazulu ukuyokhuluma lenkosi uZwelithini. Asisazi manje ukuthi umlayezo lowu abuye ewuphethe sizawuthola ngendlela efanele na. Sidanile kakhulu ngokuhamba kwakhe ubaba uGumede.”
Umnawakhe kamuyi, uMnu. Ndabenkulu Gumede, uthe njengemuli basele bethithibele kodwa bethokoza ngendlela umuyi abeziphethe ngayo langendlela abesekelwe ngayo ngumphakathi kules’isikhathi esinzima.
“Yindoda ethi nxa isikholisisa abantu badle bajabule. Ibiyindoda engathathi isikhathi ukubuza ukuthi inkomo zikuphi azinqandwe zibuye eduze. Ibiyindoda ebithanda ukuthi kuhlatshwe abantu badle. Lakhona ubhudi ubeselomkhuhlane wegout yena inyama ubengayidl’ibomvu kodwa-ke ubejabula ukubona abantu behlatshelwa into enjengaleyo bedle inyama bakholise, ubekujabulela kakhulu.”
Umuyi ubhubhe ngeviki ephelileyo ngemva kokukhala ngamakhaza. Ngenxa yosizo lwakhe kuzizalwane zeZimbabwe ubeseyinduna esebenza ngokomthetho wezomdabu kwele South Africa.
Ubeseleminyaka edlula amatshumi amathathu ehlala kwele South Africa. Ubehlalahlala ayefika emzini kayise eNswazi.
Utshiye abantwana abahlanu, umkakhe lazalwa labo abalitshumi lasitshiyagalombili. Umuyi uzabekwa ngoMgqibelo eJohannesburg.